Prędzej czy później nadejdzie chwila, w której dziecko zapyta, czym dokładnie jest śmierć albo czy zobaczy jeszcze bliską dla niej osobę. Co wtedy zrobić? Nie uciekać. Jako dorośli, niejednokrotnie mamy tendencje do unikania trudnych tematów lub nawet chcemy je przemilczeć. Dzieci tak nie funkcjonują. Są ciekawe wszystkiego i poszukują odpowiedzi na niemal każde pytanie. Jako rodzic czy opiekun powinieneś zaspokoić tę ciekawość, dostosowując wyjaśnienia do wieku dziecka i jego poziomu pojmowania świata. W niniejszym artykule pragniemy przedstawić kilka pomocnych wskazówek, które pomogą wam w tej niełatwej rozmowie.
Kiedy przeprowadzić rozmowę o śmierci?
Rodzice niejednokrotnie zastanawiają się, kiedy jest odpowiedni czas na rozmowę o umieraniu. Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Warto zauważyć, że naturalna ciekawość stanem śmierci (jej dokładnym, pełnoanalitycznym stanem) może pojawić się u dziecka około 10 roku życia, jednak pytania o śmierć mogą wystąpić już w bardzo wczesnym dzieciństwie. Śmierć babci, dziadka, ukochanego pupila czy lubianego bohatera kreskówki – to bodźce przyspieszające pytania dotyczące śmierci. Niekiedy rodzice sami decydują, że warto porozmawiać z dzieckiem o umieraniu, mimo że w jego otoczeniu nie nastąpiło to smutne wydarzenie.
Warto jednak pamiętać, że świadomość i poglądy dziecka są mocno uzależnione od jego wieku. Na przykład 3-latek będzie traktował śmierć jako coś abstrakcyjnego, chwilowego czy coś, co można odwrócić. Wynika to z faktu, że jego rozumienie świata opiera się nie tylko na realiach, ale i nierzeczywistym świecie. W bajkach śmierć znika za dotknięciem czarodziejskiej różdżki albo po wypiciu magicznego napoju. 5-latek z kolei może zastanawiać się, czy śmierć ma związek z byciem niegrzecznym albo traktuje śmierć jako kolejną fazę życia, zastanawiając się, co jedzą ludzie po śmierci. 7-latek śmierć może identyfikować z duchami czy szkieletami, a to może wywoływać bardziej strach przed potworami niż samą śmiercią. Starsze dzieci natomiast potrafią w pełni zrozumieć zjawisko śmierci, a to może wywołać u nich serię uczuć tj. żal, smutek, a nawet złość. Mając w pamięci ten “harmonogram”, przedstawiający w przybliżeniu tok rozumowania dzieci dla konkretnej grupy wiekowej, należy dostosować przekaz i ilość informacji na temat umierania.
Jak powiedzieć dziecku o śmierci
Powiedz prawdę – mimo że pokusa osłodzenia złej informacji jest ogromna, powiedzenie dziecku, że babcia czy dziadek wyjechali, nie do końca jest dobrym rozwiązaniem długoterminowym. Dziecko będzie czekało na powrót ukochanych osób, a gdy dotrze do nich, że minęliśmy się z prawdą, mogą stracić do nas zaufanie. Nie sprzyja to budowaniu silnych i mocnych relacji oraz może skutkować tym, że przy kolejnych pytaniach lub wątpliwościach dzieci nie potraktują nas jako rzetelne źródło informacji.
Nie bój się emocji – niekiedy rodzice obawiają się reakcji dziecka na informację o śmierci bliskich osób. Zastanawiają się jak zareagować na wybuch płaczu lub jak skutecznie pocieszyć pociechę, chcąc zaoszczędzić jej żalu i bólu. To całkowicie normalne i wynika z troskliwej miłości do dziecka. Jednak w tym wypadku warto pozwolić dziecku na upust emocji. Dzięki temu nie stłumi w sobie emocjonalnych reakcji i będzie lepiej rozumiało własne uczucia, które mogą pobudzić do refleksji. Nie bój się też okazać swoich uczuć. Widząc, że Ty też przeżywasz ciężkie chwile, dziecko zrozumie, że to naturalne i będzie mogło lepiej rozwijać empatyczne reakcje. Gdyby jednak stan przygnębienia i smutku utrzymywał się u dziecka przez dłuższy czas, warto okazać wsparcie dziecku, o czym szerzej pisaliśmy w jednym z poprzednich artykułów: Jak pomóc dziecku przezwyciężyć smutek?.
Mów jak najprościej – staraj się używać prostych wyjaśnień. Dzieci lubią konkrety i wyjaśnienia obrazowe. Jak zatem można wyjaśnić, czym jest śmierć? Możesz powiedzieć, że śmierć następuje wtedy, gdy przestaje bić serce. Człowiek wtedy nie oddycha, nie mówi i nie je, czyli nie żyje. Unikaj natomiast porównywania śmierci do snu. Sformułowanie typu Babcia śpi, ale już się nie obudzi, może doprowadzić u dziecka, do lęku przed zasypianiem, a to przysporzy nam dodatkowych kłopotów. Na sam koniec możesz zapytać dziecko, czy rozumie to co powiedziałeś, albo poczekać, aż samo zada dodatkowe pytania.
Podaj przyczynę – warto wyjaśnić dziecku, czemu ktoś umarł. Dzieci mają tendencję do obwiniania się za negatywne rzeczy, jakie zdarzają się wokół nich – bycie niegrzecznym, nieodrobienie lekcji czy bycie niemiłym dla rodzeństwa, mogą pojawić się w ich umyśle jako czynniki przyczynowe śmierci. Powiedz wprost, że ktoś chorował albo zmarł z powodu wieku czy wypadku. Nie musisz oczywiście zdradzać szczegółów, ale podanie konkretnej przyczyny sprawi, że pociecha nie będzie czuła się winna zaistniałej sytuacji.
Wyjaśnij co dalej – gdy dziecko już zrozumie, że śmierć zabrała kogoś bliskiego i jest to stan nieodwracalny, naturalnie będzie się zastanawiało co dalej? Istotne jest, by uświadomić dziecko – oczywiście pamiętamy o jego ograniczeniach wiekowych i się do tego dostosowujemy – jak wygląda dalszy proces żałobny tj. pochowanie na cmentarzu. Jako rodzic/opiekun zadecyduj czy dziecko powinno być aktywnym żałobnikiem, uwzględniając jego reakcję i strefę emocjonalną. Niekiedy rodzice postanawiają nie zabierać dziecka na pogrzeb, by nie doświadczyło ciężkich chwil, inni chcą, by mogło się w pełni pożegnać z bliskim. Każda z tych decyzji ma swoje pozytywy, a Wy jako rodzice podejmiecie najbardziej trafną, wiedząc, co jest najlepsze dla Waszej pociechy.
“Opóźniony zapłon” – niekiedy może nam się wydawać, że dziecko całkiem łagodnie przyjęło informację o śmierci. Warto jednak być czujnym. Reakcja na powyższą wiadomość, może nie do końca być adekwatna z rzeczywistymi uczuciami. Bywa tak, że dopiero po czasie dociera do dziecka pełna analiza i zrozumienie zaistniałej sytuacji. Wybuch płaczu, smutku czy nawet rozpaczy może pojawić się dużo później. Bądź na to przygotowany i pozwól, by emocje spokojnie opadły. Okazując zrozumienie i wyrozumiałość, dodatkowo wyciszysz dziecko, które dopiero uczy się, wyrażać co czuje.
Zadbaj o komfort psychiczno-emocjonalny – aby ułatwić dziecku pogodzenie się z nową sytuacją, pokaż swoje wsparcie. Nie tylko przytul i powiedz, że rozumiesz, co czuje, ale w aktywny sposób pomóż dziecku uporać się z tą ciężką chwilą. Dobrym pomysłem jest narysowanie portretu ukochanej osoby czy zwierzęcia, napisanie do nich listu – oczywiście wyjaśnij, że nie zostanie on wysłany ani przeczytany przez zmarłego, ale może być formą pożegnania się – czy opowiedzenie najmilszych wspomnień. Dzięki temu dziecko skupi się na pewnych pozytywach, nauczy się swobodnie wypowiadać o odczuciach, nawet w ciężkich sytuacjach, a dodatkowo zredukujesz jego stres i mimowolne napięcie.
Zanim porozmawiasz
Nim zaczniesz rozmowę o śmierci z dzieckiem, warto przygotować odpowiedni grunt. Nie rób tego pod wpływem chwili czy emocji. To może wzbudzić w dziecku dodatkowy niepokój, a Ty nie do końca możesz prawidłowo poprowadzić rozmowę. Mimo że okres śmierci jest trudny też dla Ciebie, postaraj się uspokoić i dopiero przekazać informacje dziecku. Unikaj rozpoczynania takiej rozmowy przed snem – nie tylko zakłóci to jego odpoczynek, ale późniejsze pozostanie samo w pokoju, może wywołać dodatkowe, niepożądane emocje.
Ponadto poświęć dziecku tyle czasu, ile potrzebuje. Niekiedy cała rozmowa może zamknąć się w 15 minutach, w innym przypadku tłumaczenia czy przekazywanie informacji mogą potrwać znacznie dłużej. Okaż cierpliwość i pamiętaj, że dzieci przetwarzają wiedzę inaczej niż dorośli. A co jeśli dziecko na wieść o czyjejś śmierci chce zostać samo lub wręcz przeciwnie, iść się pobawić? Pozwól na to. W ten sposób szuka sposobu, by poradzić sobie z własnymi odczuciami. Poza tym tak kształtuje się też jego charakter, osobowość i strefa emocjonalna, dlatego nie należy tego zaburzać.
Tworząc atmosferę szczerości i otwartości ułatwimy dziecku zrozumienie pojęcia śmierci, umierania czy zaakceptowanie swoich uczuć oraz pomożesz sobie, jako osobie dorosłej, poruszyć ten ciężki temat w umiejętny i jak najlepszy sposób.
